Czym jest insulinooporność?

Insulinooporność to coraz powszechniejsze zjawisko. Według danych opublikowanych przez Narodowe Centrum Informacji Żywieniowej problem ten może dotyczyć nawet 10–30% osób w Polsce. Jakie czynniki mają wpływ na rozwój insulinooporności i jakie konsekwencje zdrowotne niesie za sobą to zaburzenie? Zapraszamy do lektury.

Insulinooporność – definicja

Insulinooporność (z ang. insulin resistance, IR) to stan, w którym tkanki obwodowe (głównie mięśnie i komórki tłuszczowe) są oporne na działanie insuliny. Co to oznacza?

By organizm mógł normalnie funkcjonować potrzebuje glukozy, czyli cukru prostego, który jest podstawowym źródłem energii dla komórek. Kiedy spożyjemy posiłek, poziom glukozy we krwi rośnie. Wówczas uwalniana jest insulina, czyli hormon produkowany przez trzustkę, która reguluje stężenie glukozy we krwi i ułatwia komórkom jej wykorzystanie jako paliwa. Przy insulinooporności ten proces jest zaburzony. Komórki nie reagują na insulinę i nie pozwalają glukozie wniknąć do ich wnętrza, co prowadzi do podwyższenia poziomu glukozy we krwi. W reakcji na to trzustka zwiększa produkcję insuliny, która pokonuje opór komórek i pozwala glukozie dotrzeć do celu. Niestety nadmiar insuliny pobudza apetyt i sprzyja tyciu. Im więcej jemy, tym więcej insuliny potrzebuje organizm, a to pogłębia problem insulinooporności. I tak tworzy się błędne koło. Z czasem trzustka słabnie, a wraz tym zmniejsza się jej zdolność do produkcji insuliny, w efekcie czego nadmiar glukozy pozostaje we krwi, co skutkuje hiperglikemią. Hiperglikemia zaś może doprowadzić do rozwoju stanu przedcukrzycowego, a w konsekwencji do cukrzycy typu2.

Insulinooporoność nie jest klasyfikowana jako odrębna choroba, a jako zaburzenie, które stanowi część tzw. zespołu metabolicznego. Oznacza to, że u pacjenta poza insulioopornością diagnozuje się także otyłość brzuszną, nadciśnienie tętnicze, zwiększony poziom cholesterolu we krwi oraz podwyższone stężenie glukozy we krwi. Zgodnie z definicją zespołu metabolicznego wszystkie te zaburzenia są ze sobą ściśle powiązane i zwiększają ryzyko rozwoju chorób układu sercowo-naczyniowego o podłożu miażdżycowym oraz cukrzycy typu 2.

Insulinooporność – przyczyny

Wrażliwość komórek na insulinę zależy w głównej mierze od genów – co oznacza, że każdy z nas ma inną wrażliwość na ten hormon. Istotną rolę odgrywa także poziom naszej aktywności fizycznej oraz stopień i rodzaj otyłości. Szczególnie otyłość brzuszna zwiększa ryzyko insulinooporności – gromadząca się w jamie brzusznej i otłuszczająca narządy wewnętrzne tkanka tłuszczowa, tzw. „tłuszcz trzewny”, nie tylko produkuje hormony działające przeciwstawnie w stosunku do insuliny, ale także zwiększające stężenie wolnych kwasów tłuszczowych (WTK) we krwi. Kiedy stężenie WTK jest zbyt wysokie, organizm zamiast glukozy, właśnie je wykorzystuje jako źródło energii. Tym samym nadmiar glukozy pozostaje we krwi, a w odpowiedzi na to trzustka wzmaga produkcję insuliny.

A zatem małą wrażliwość na insulinę obserwuje się częściej u osób z otyłością (szczególnie brzuszną) które prowadzą siedzący tryb życia.

Ponadto ryzyko insulinoporności zwiększają także takie czynniki jak:

• nieodpowiednia i wysokokaloryczna dieta,

• palenie papierosów i picie alkoholu,

• zbyt mała ilość snu (zwiększa ochotę na podjadanie, co sprzyja wzrostowi masy ciała, a to znów insulinooporności),

• stres,

• zaburzenia odżywiania,

• przyjmowanie niektórych leków,

• wiek (wraz z wiekiem rośnie ryzyko insulinooporności),

• niektóre choroby endokrynologiczne (nadczynność tarczycy, zespół Cushinga, akromegalia).

Insulinooporność – objawy

Objawy insulinooporonści są niespecyficzne, niektóre z nich mogą przypominać objawy cukrzycy lub innych schorzeń. Stąd też insulinnoporność jest trudna do zdiagnozowania. Najczęściej przy insulinooporności występują takie objawy jak:

• nadmierna senność po posiłkach;

• zmęczenie, rozdrażnienie, obniżony nastrój, problemy z pamięcią i koncentracją;

• napady głodu po posiłkach i duży apetyt na słodycze;

• łatwe przybieranie na wadze i trudności ze zrzuceniem nadmiernych kilogramów;

• bóle głowy, bóle stawów;

• zmiany skórne (insulinooporności często towarzyszy rogowacenie ciemne, czyli pogrubienie i przebarwienie skóry).

Insulinooporność – diagnoza

Insulinooporność stwierdza lekarz (najczęściej diabetolog  lub endokrynolog ) na podstawie przeprowadzonego wywiadu oraz badań.

Insulinooporność można zdiagnozować na kilka sposobów. Podstawowym badaniem jest oznaczenie poziomu glukozy i insuliny na czczo, a następnie na ich podstawie wyliczenie wskaźnika HOMA-IR (ang. Homeostatic Model Assesment – Insulin Resistance).

Jakie są normy stężenia glukozy we krwi? Prawidłowy wynik to 70–99 mg/dl. W przypadku insuliny jej poziom na czczo nie powinien przekraczać 10 mU/ml. Należy jednak pamiętać, że inne normy insuliny są u dziecka, inne u osób starszych, dlatego wyniki badania insuliny na czczo należy interpretować indywidualnie.

Jeśli już mamy oba wyniki – glukozy i insuliny na czczo – można przejść do wyliczenia wskaźnika HOMA-IR przy pomocy odpowiednego wzoru. U osób z prawidłową wrażliwością tkanek na insulinę wskaźnik ten powinien wynosić poniżej wartości 2,5. Wartości powyżej tej liczby są wynikiem nieprawidłowym i wskazują na insulinooporność. Należy jednak podkreślić, że wskaźnik HOMA-IR jest tylko narzędziem pomocnym w rozpoznaniu insulinnoporności i nie daje ostatecznej odpowiedzi, dlatego jego wyniki należy skonsultować z lekarzem.

W diagnostyce insulinooporności wykorzystuje się także doustny test obciążenia glukozą (OGTT), zwany również krzywą cukrową, uzupełniony o oznaczenie stężenia insuliny. Polega on na podaniu roztworu glukozy, a następnie pomiarze stężenia glukozy i insuliny w określonych przedziałach czasowych.

Prawidłowy poziom glukozy na czczo powinien mieścić się w przedziale 70-99 mg/dl oraz nie powinien przekraczać 140 mg/dl po 60 i 120 minutach od przyjęcia roztworu. W przypadku insuliny jej poziom na czczo nie powinien przekraczać 10 mU/ml. Po godzinie od obciążenia glukozą, stężenie insuliny nie powinno być wyższe niż 50 mU/ml, natomiast po 2 godzinach – niższe niż 30 mU/ml.

Insulinooporność – leczenie

Podstawą leczenia zaburzenia jest zbilansowana dieta oraz zmiana trybu życia na bardziej aktywny.

Dieta przy insulinooporności powinna być oparta na jak najmniej przetworzonych produktach o niskim indeksie i ładunku glikemicznym. Posiłki powinny być spożywane regularnie, a przerwa pomiędzy nimi nie powinna być zbyt długa. Po jakie produkty warto sięgać?

• owoce i warzywa – najlepiej jak najmniej przetworzone, surowe i ze skórką;

• pełnoziarniste produkty zbożowe (np. ciemne pieczywo, gruboziarniste kasze, brązowy ryż);

• naturalny i niesłodzony nabiał (np. kefir, maślanka, twaróg, jogurt naturalny);

• mięso, ryby, jajka, oleje, orzechy.

Należy unikać produktów wysoko przetworzonych, czerwonego mięsa, oczyszczonych zbóż (pszenne pieczywo, makaron, biały ryż), produktów zawierających nasycone kwasy tłuszczowe i tłuszcze trans.

Równie istotny jest regularny wysiłek fizyczny, który poprawia wrażliwość komórek na insulinę, obniża poziom cukru we krwi, pomaga w redukcji masy ciała i tkanki tłuszczowej trzewnej. Jaki rodzaj aktywności wybrać? Najlepiej sprawdzi się taka, która zapewni wysiłek o umiarkowanej intensywności. Zaleca się trening aerobowy, czyli taki, w którym organizm uzyskuje energię podczas spalania tlenowego. Źródłem spalania energii są wówczas trójglicerydy pochodzące z trzewnych komórek tłuszczowych, dzięki czemu łatwiej się pozbyć tkanki tłuszczowej z brzucha. Dobry wybór to spacer, nordic walking, pływanie, jazda na rowerze, pilates, joga. Najlepiej, gdyby wysiłek trwał około 30–40 minut, ponieważ im dłużej trwa aktywność ruchowa, tym większy jest spadek insuliny. Dlatego zamiast zwiększać intensywność wysiłku, lepiej wydłużyć trening.

W niektórych przypadkach lekarz może zalecić przyjmowanie leków zmniejszających stężenie glukozy we krwi lub hamujących apetyt. Jednak należy wiedzieć, że jest to rozwiązanie, które tylko wspomaga dietę i ruch. Bez zmian w stylu życia nie da się ograniczyć negatywnego wpływu insulinooporności na organizm.

Insulinooporność a ciąża

Insulinooporność może powodować problemy z zajściem w ciążę. U kobiet wpływa na pracę jajników, powodując np. zaburzenia miesiączkowania. Ponadto insulinooporność często współwystępuje z zespołem policystycznych jajników (PCOS), który jest najczęstszą przyczyną niepłodności. U mężczyzn insulinooporność wpływa na spadek testosteronu i obniża jakość plemników, co utrudnia zapłodnienie.

Insulinnoporność utrudnia, ale nie uniemożliwia poczęcia dziecka. Zmiana trybu życia, dieta i regularny wysiłek fizyczny – w przypadku obu płci – zwiększa szansę na zajście w ciążę. Ponadto kobiety, u których insulinooporność leczona jest metforminą, mają większe szansę na zostanie mamą. Lek ten pomaga zredukować masę ciała, uregulować cykl miesiączkowy i przywrócić owulację.

Kobiety z insulinoopornością mogą mieć nie tylko problemy z zajściem w ciążę, ale również z jej utrzymaniem. Insulinoporność w ciąży jest zjawiskiem naturalnym, kiedy jednak przybiera formę patologiczną i powoduje hiperglikemię, może zwiększyć ryzyko wystąpienia u ciężarnej cukrzycy ciążowej. To zaś może skutkować poronieniem lub makrosomią płodu, czyli urodzeniem dziecka o zbyt dużej masie w stosunku do wieku ciąży, co z kolei zwiększa ryzyko powikłań porodowych.